สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ทรงเป็นที่รักยิ่งของปวงชนชาวไทย ด้วยน้ำพระราชหฤทัยอันเปี่ยมล้นไปด้วยพระเมตตาและความห่วงใยที่มีต่ออาณาราษฎร ตลอดระยะเวลาที่ทรงดำรงพระราชอิสริยยศเป็นสมเด็จพระบรมราชินีนาถเคียงข้างพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร (รัชกาลที่ 9) ได้ทรงอุทิศพระวรกายปฏิบัติพระราชกรณียกิจนานัปการ เพื่อบำบัดทุกข์บำรุงสุขแก่ประชาชนในทุกถิ่นที่ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในพื้นที่ทุรกันดาร
พระราชกรณียกิจสำคัญของพระองค์ครอบคลุมหลากหลายมิติ ทั้งด้านการอนุรักษ์ศิลปวัฒนธรรม, การอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ, การส่งเสริมคุณภาพชีวิตและสาธารณสุข ซึ่งล้วนเป็นรากฐานสำคัญในการพัฒนาประเทศอย่างยั่งยืน
1. การส่งเสริมศิลปาชีพและการฟื้นฟูผ้าไทย
พระราชกรณียกิจที่โดดเด่นที่สุดและสร้างคุณูปการอันยิ่งใหญ่ คือ การส่งเสริมอาชีพและอนุรักษ์ศิลปหัตถกรรมไทย ผ่านการก่อตั้ง มูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพ ในสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ
* จุดเริ่มต้น: เกิดขึ้นเมื่อครั้งโดยเสด็จพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 9 ไปทรงเยี่ยมราษฎรในพื้นที่ชนบททั่วประเทศ ทรงพบเห็นความยากลำบากของราษฎร โดยเฉพาะเกษตรกรที่มักประสบปัญหาภัยธรรมชาติ ทำให้ขาดรายได้หลัก จึงมีพระราชดำริที่จะส่งเสริมอาชีพเสริม โดยทรงสังเกตเห็นว่าชาวบ้านมีฝีมือทางด้านหัตถกรรมที่สืบทอดมาจากบรรพบุรุษ
* การฟื้นชีวิตผ้าไทย: ทรงเริ่มต้นจากการ "รับซื้อ" ผลงานหัตถกรรมของชาวบ้านด้วยพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์ เพื่อเป็นขวัญกำลังใจ จากนั้นทรงก่อตั้งมูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพฯ ขึ้นในปี พ.ศ. 2519 เพื่อเป็นองค์กรกลางในการช่วยเหลือชาวบ้านอย่างเป็นระบบ ทรง "ปลุกชีวิต" ผ้าไหมมัดหมี่ ผ้าแพรวา และผ้าทอพื้นเมืองที่เกือบจะสูญหาย ให้กลับมาเป็นที่รู้จักอีกครั้ง
* การสร้างมาตรฐานสากล: ไม่เพียงแต่ทรงส่งเสริมการผลิต แต่ยังทรงเป็น "ทูตวัฒนธรรม" ชั้นเลิศ ทรงฉลองพระองค์ด้วยผ้าไทยในทุกโอกาส โดยเฉพาะเมื่อเสด็จพระราชดำเนินเยือนต่างประเทศ ทำให้ผ้าไหมไทยกลายเป็นที่ประจักษ์ในความงดงามบนเวทีโลก สร้างชื่อเสียงและตลาดส่งออกให้แก่ผลิตภัณฑ์หัตถกรรมไทยมาจนถึงปัจจุบัน
* สร้างคน สร้างอาชีพ: มูลนิธิศิลปาชีพฯ ไม่เพียงแต่มอบรายได้ แต่ยัง "สร้างคน" โดยการจัดตั้งโรงฝึกศิลปาชีพในพื้นที่ต่างๆ เช่น ศูนย์ศิลปาชีพบางไทรฯ เพื่อสอนวิชาชีพช่างฝีมือแขนงต่างๆ ทำให้ราษฎรสามารถพึ่งพาตนเองได้อย่างยั่งยืน และเกิดความภาคภูมิใจในมรดกทางวัฒนธรรมของตน
2. การอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม
ทรงตระหนักถึงความสำคัญของทรัพยากรธรรมชาติ โดยเฉพาะ "ป่าไม้" ซึ่งเป็นแหล่งต้นน้ำลำธาร อันเป็นหัวใจสำคัญของเกษตรกรรมและชีวิตความเป็นอยู่ของคนไทย
* โครงการ "ป่ารักน้ำ": ด้วยสายพระเนตรอันยาวไกล ทรงริเริ่มโครงการ "ป่ารักน้ำ" เพื่อฟื้นฟูสภาพป่าเสื่อมโทรมในพื้นที่ภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ทรงให้ความสำคัญกับการสร้างฝายชะลอน้ำ (Check Dam) เพื่อรักษาความชุ่มชื้นในดิน และมีพระราชเสาวนีย์อันลือลั่นว่า "พระเจ้าอยู่หัวเป็นน้ำ ฉันจะเป็นป่า ป่าที่ถวายความจงรักภักดีต่อน้ำ... พระเจ้าอยู่หัวสร้างอ่างเก็บน้ำ ฉันจะสร้างป่า"
* ปลูกป่าในใจคน: พระราชกรณียกิจด้านป่าไม้ของพระองค์ไม่ได้มุ่งเน้นเพียงการปลูกป่า แต่ทรงเน้นการ "ปลูกป่าในใจคน" ให้ประชาชนตระหนักถึงความสำคัญของป่าไม้ และเข้ามามีส่วนร่วมในการดูแลรักษา ทรงจัดตั้ง "โครงการบ้านเล็กในป่าใหญ่" เพื่อให้คนสามารถอยู่ร่วมกับป่าได้อย่างเกื้อกูล โดยมีป่าเป็นแหล่งอาหารและอาชีพ ในขณะเดียวกันก็ทำหน้าที่เป็น "ยาม" ดูแลป่าไม้
* การอนุรักษ์สัตว์ป่า: ทรงให้ความสำคัญกับการอนุรักษ์สัตว์ป่า โดยเฉพาะสัตว์ป่าที่ใกล้สูญพันธุ์ เช่น ช้างป่า และทรงรับโครงการอนุรักษ์พันธุ์เต่าทะเลไว้ในพระบรมราชินูปถัมภ์
3. ด้านการสาธารณสุขและสวัสดิการสังคม
ในฐานะ สภานายิกาสภากาชาดไทย ทรงดำเนินพระราชกรณียกิจด้านการแพทย์และสาธารณสุขอย่างแข็งขัน เพื่อช่วยเหลือผู้ตกทุกข์ได้ยาก ผู้ประสบภัยพิบัติ และผู้ป่วยไข้
* หน่วยแพทย์พระราชทาน: เมื่อครั้งเสด็จฯ ไปในพื้นที่ทุรกันดาร ทรงจัดตั้งหน่วยแพทย์พระราชทานเคลื่อนที่ติดตามไปด้วยเสมอ เพื่อรักษาพยาบาลราษฎรที่เจ็บป่วยและอยู่ห่างไกลสถานพยาบาล
* การบรรเทาทุกข์: ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สภากาชาดไทยจัดหน่วยบรรเทาทุกข์เคลื่อนที่เร็ว ไปให้ความช่วยเหลือผู้ประสบอุทกภัย วาตภัย และภัยพิบัติต่างๆ อย่างทันท่วงที
* การรับผู้ป่วยไว้ในพระบรมราชานุเคราะห์: ทรงรับผู้ป่วยยากไร้จำนวนมากไว้ในพระบรมราชานุเคราะห์ โดยพระราชทานความช่วยเหลือด้านค่ารักษาพยาบาล ทำให้ผู้ป่วยเหล่านั้นมีโอกาสกลับมามีชีวิตใหม่
4. การสนับสนุนการศึกษาและการทหาร
* การศึกษา: ทรงสนับสนุนการศึกษาของเยาวชนไทย โดยเฉพาะในพื้นที่ห่างไกล ได้พระราชทานพระราชทรัพย์เพื่อสร้างโรงเรียน และพระราชทานทุนการศึกษาแก่นักเรียนที่เรียนดีแต่ขาดแคลนทุนทรัพย์
* ขวัญกำลังใจแก่ทหารและตำรวจ: ทรงห่วงใยทหารและตำรวจตระเวนชายแดนที่ปฏิบัติหน้าที่ปกป้องอธิปไตยของชาติ โดยเฉพาะในพื้นที่เสี่ยงภัย ทรงเสด็จพระราชดำเนินไปเยี่ยมเยียนหน่วยทหาร และพระราชทานสิ่งของจำเป็น เพื่อเป็นขวัญกำลังใจแก่ผู้ปฏิบัติงานและครอบครัว
พระราชกรณียกิจของสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ตลอดระยะเวลากว่า 7 ทศวรรษ คือบทพิสูจน์แห่งพระมหากรุณาธิคุณอันหาที่สุดมิได้ จากการพลิกฟื้นผืนป่าที่แห้งแล้งให้กลับมาชุ่มชื้น การชุบชีวิตศิลปหัตถกรรมไทยให้คงอยู่คู่แผ่นดิน และการมอบอาชีพให้ราษฎรได้ลืมตาอ้าปาก พระองค์ทรงเป็น "แม่แห่งแผ่นดิน" ผู้ทรงสถิตอยู่ในหัวใจของพสกนิกรชาวไทยตราบจวบนิจนิรันดร์
